Karel Čapek

Karel Čapek (lata 30. XX w.)

Karel Čapek (1890–1938) – czeski pisarz, prozaik i dramaturg, jeden z pionierów fantastyki naukowej, który po raz pierwszy użył i spopularyzował słowo robot. Brat Josefa Čapka.

Daszeńka, czyli żywot szczeniaka

(czes. Dášeňka čili Život štěněte; tłum. Jadwiga Bułakowska)

• Daszeńka, siedź spokojnie, nie ruszaj się. Opowiem ci historię o tym, dlaczego terriery kopią dziury w ziemi. Ludzie utrzymują, że szukają tam myszy. Nie szukają. Terriery nigdy nie widziały myszy. Poza tym, mały urwisie, zaraz byś ją przegonił. A jednak wciąż kopiesz… Wiesz dlaczego? Nie wiesz, prawda?

• Gdy przyszedł na świat, był nieokreślonym białym czymś mieszczącym się w dłoni. Tylko para czarnych uszu pozwalała stwierdzić, że to pies. Ponieważ był suką, postanowiłem nazwać ją Daszeńka.

• Kiedy Daszeńka porządnie wzuła buty (właściwie to nie wzuła butów, tylko zakasała rękawy, ściśle mówiąc, nawet i rękawów nie zakasała, tylko – jak to się mówi – popluła w dłonie; zrozumcież mnie: ona nie mogła popluć w dłonie, dlatego że pluć jeszcze w ogóle nie umiała, a dłonie, czyli łapki, miała takie maleńkie, że nawet by do nich nie trafiła) – słowem, kiedy się Daszeńka do tego zabrała tak na dobre, w ciągu pół dnia przeturlała się od maminej przedniej nogi do maminej tylnej nogi, przy czym po drodze ze trzy razy się najadła i ze dwa razy przespała.

• Pies już teraz nie należy do psiego stada, lecz do gromady ludzkiej. Ludzie, wśród których żyje, to jego stado. Dlatego też pies kocha ich tak jak swoich bliskich.
  • Teď už nepatří pes do psí smečky, ale do smečky lidské. Ti lidé, se kterými žije, jsou jeho smečka; proto je má rád jako své bližní. (czes.)

• Z ludźmi łączy coś bardziej cudownego i subtelnego niż krew! A to coś – to zaufanie i miłość.
  • S těmi tě pojí něco divnějšího a jemnějšího nežli krev. To něco je důvěra a láska. (czes.)

Fabryka absolutu

(czes. Továrna na absolutno, tłum. Paweł Hulka-Laskowski)

• Jednym słowem jest tak, jak gdybyśmy źle mełli zboże, jak gdybyśmy omełli delikatną górną warstewkę ziarna, a resztę byśmy wyrzucili, jak wyrzucamy popiół. Przy dokładnym przemiale nie pozostaje z ziarna nic, albo prawie nic, prawda? I tak samo przy dokładnym spaleniu materii nie pozostaje z materii nic, albo prawie nic. Wymiele się całkowicie. Zużyje się. Powróci w swoje pierwotne nic. Wiesz, materia potrzebuje straszliwą masę energii na to, aby istnieć. Odbierz jej istnienie, przymuś ją, aby przestała być, a wyzwolisz ogromną masę siły.
  • Źródło: rozdz. 2, Karburator

• W Nowy Rok 1943 pan G.H. Bondy, prezes zakładów MEAS, czytał sobie gazetę, jak zwykle, trochę niegrzecznie przeskoczył wiadomości wojenne, uchylił się od czytania o przesileniu gabinetowym i na pełnych żaglach (tak, na pełnych żaglach, bo „Gazeta Ludowa” już dawno powiększyła swój format pięciokrotnie i płachty jej nadawałyby się nawet do żeglugi morskiej) wpłynął na obszary gospodarki narodowej. Krążył przez chwilę tam i sam, po czym zwinął żagle i pozwolił kołysać się marzeniom.
  • Opis: początek powieści.
  • Źródło: rozdz. 1, Ogłoszenie

Listy z podróży

(czes. Cestopisy; tłum. Piotr Godlewski)

• Człowiek powinien by widzieć wszystko i wszystkiego dotknąć, tak jak poklepał tego osła w Toledo albo jak głaskał pień palmy w ogrodzie Alcazaru. Wszystkiego dotknąć choćby palcem. Cały świat przesunąć dłonią. To ci dopiero radość, człowieku, gdy widzisz lub dotykasz coś, czegoś nie znał. Każda różnica w rzeczach i ludziach pomnaża życie.

• Nie do opisania są uroki i dziwy świata.

• Ogólnie biorąc, kraj, który umiał stworzyć najpiękniejsze dzieciństwo i najświeższą starość, niewątpliwie ma coś najlepszego na tym łez padole.
  • Zobacz też: dzieciństwo, starość

• Ponieważ nie mówisz ich językiem, nie możesz od ludzi niczego chcieć.

• Powrót do ojczyzny. Muszę jeszcze przejechać przez cztery kraje, ale cokolwiek widzę, przepuszczam w roztargnieniu między palcami jak paciorki różańca; bo jest to już tylko powrót. Człowiek, kiedy wraca, wciska się w pociągu w kąt i przymyka oczy; już dosyć, już dosyć tego mijania i opuszczania; już dosyć tego wszystkiego, co ucieka do tyłu, ledwie się ukazało. Już znowu być w swym kraju niczym pal wbity w ziemię; rano i wieczorem widzieć dokoła siebie te same znajome rzeczy.
  – Tak, ale gdy świat jest taki wielki!

• Znacznie radośniej jest kochać cały świat, ponieważ ma tysiące twarzy i wszędzie jest inny…

Meteor

• Człowiek, którego dusza jest skomplikowana, żyje w środowisku skomplikowanym i dziwnym.

• Człowiek nigdy nie pozbędzie się tego, o czym milczy.
  • Člověk se nikdy nezbaví toho, o čem mlčí. (czes.)

• Drogi człowiecze, świat jest wielki, większy od naszego doświadczenia. Zbudowany jest z garstki faktów i z całego wszechświata możliwości.

• Dzieciństwo – ach tak! – to rzeczywistość pełna i całkowicie nowa, podczas gdy młodość… Bóg raczy wiedzieć, skąd bierze się w niej tyle pozorów i tyle nierzeczywistego. Dlatego też zapominamy o niej i dlatego przepada ona dla nas.

• Dziwne doprawdy, jak do człowieka przylega jego środowisko, czyli to, co nazywamy światem zewnętrznym. Środowisko wiąże się z jego wewnętrznym ja daleko potężniej niż suma czynników, które uwarunkowują jego postępowanie.

• Niechże będzie błogosławiona pogoda, albowiem jest ona wspólną własnością ludzi, którzy nie mają sobie nic do powiedzenia.

• Pamięć jest materią, z której jest w nas utkana nasza własna tożsamość. Zniwecz, przyjacielu, swą pamięć, a będziesz człowiekiem, który spadł z nieba, który przybywa znikąd i nie wie, dokąd zmierza.

• Panie doktorze, rozdzielmy dokładnie swoje zadania: podczas gdy pan w imię powołania swego i miłości zdejmować będzie z człowieka jego boleści i naprawiać jego braki, ja z miłości ku człowiekowi otaczać go będę udrękami i będę się gmerał w jego ranach, nie mając dla nich balsamu peruwiańskiego. Pan będzie głaskać bliznę, która się ładnie i czysto zagoiła, podczas gdy ja mierzyć będę głębokość rany. W końcu może się jeszcze okazać, iż i ja gładzę cierpienie tym, iż oznaczam miarę bólu.

• Powinniśmy zaczynać od ostatniego tchnienia człowieka, aby pojąć, jaki kształt miało jego życie i jakie znaczenie należy przypisać czemukolwiek z tego, co przeżył. Dopiero w śmierci otrzymuje sens młodość i narodzenie człowieka.

• Tylko życie kuse i przypadkowe może pochłonąć śmierć, podczas gdy życie pełne i istotne w śmierci znajduje dopełnienie.

• Ucieczka z własnej tożsamości jest przejawem naturalnej ludzkiej tęsknoty. Stracić pamięć, to tak samo, jakby się zaczynało całe życie zupełnie od nowa.

Adam Stworzyciel

(czes. Adam Stvořitel, napisane łącznie z bratem Josefem Čapkiem, tłum. Emilia Witwicka i Czesław Sojecki w rękopisie)

• Już samo pojęcie mowy jest ograniczone. Zawiera w sobie konieczność przeczenia. Dopóki człowiek mówi, dopóty mówi „nie”.
  • Vždy tam kus negace zůstane; už ve svém omezení sám pojem zápor chová; dokavad člověk mluví, dotud říká „ne”. (czes.)
  • Postać: Adam
  • Źródło: akt II

• Kiedy człowiek ma jakąś ideę, nie musi myśleć.
  • Když má člověk nějakou ideu, nemusí myslet. (czes.)
  • Postać: Alter Ego
  • Źródło: akt IV

• Nie pytajmy, czy bogowie istnieli. Najważniejsze, że będą mieć swoją świątynię. Tak oto osiągnięty zostanie boski ład świata.
  • Netažme se, zda bohové byli; podstatné je, že budou mít svůj chrám. Tak bude dovršen božský řád světa. (czes.)
  • Postać: Arcykapłan
  • Źródło: Epilog

• Nie wystarczy zniszczyć świata, trzeba zniszczyć i słowa.
  • Nestačí popřít svět. Musíš popřít i slova. (czes.)
  • Postać: Adam
  • Źródło: akt II

• Stwórca nie ma prawa mieć żadnych wspomnień. Jeżeli ktoś chce stworzyć coś nowego, nie wolno mu oglądać się na to, co było.
  • Stvořitel nesmí nic znát, člověče! Kdo chce udělat něco nového, nesmí se ohlížet na to, co tu už bylo! (czes.)
  • Postać: Alter Ego
  • Źródło: akt IV

• Tworzyć to nie znaczy eksperymentować, przyjacielu. (…) Jeżeli chcesz tworzyć, to pisz, pisz, ale nie staraj się tego wprowadzać w życie (…) wyjdzie ci zupełnie co innego, niż sobie planowałeś.
  • Tvořit, to není dělat experimenty! (…) Chceš-li tvořit, piš, piš, ale nechtěj to uskutečnit. (…) Jakmile začneš tvořit, dopadne to docela jinak, než jak si’s představoval. (czes.)
  • Postać: Adam
  • Źródło: akt IV

• Tylko głupiec nie ma wątpliwości.
  • Jen hlupák nepochybuje. (czes.)
  • Postać: Adam
  • Źródło: akt IV

Boża męka

(czes. Boží muka, tłum. Stanisław Alberti)

• Istnieje paradoks dotyczący niezwykłych wypadków a mianowicie taki, że się powtarzają.
  • Existuje paradoxie neobyčejných případů: že se vracejí. (czes.)
  • Źródło: Lida

• Kto czeka na coś, co się zdarzyć musi, doczeka się nie piękna i szczęścia, tylko czegoś, co zakończy jego czekanie.
  • Źródło: Poczekalnia

• W każdym naszym czynie jest coś przypadkowego, ale przypadek jest otwartą drogą, przez którą w nasze życie wciska się fatum.
  • V každém našem skutku zůstává něco nahodilého; ale náhoda je otevřená cesta, kterou do našeho života vniká fátum. (czes.)
  • Źródło: Lida

Inne

• Czymże jest cywilizacja, jeśli nie umiejętnością wykorzystania tych rzeczy, które wymyślił kto inny?
  • Źródło: Myślę, więc jestem. Aforyzmy, maksymy, sentencje, oprac. Czesława i Joachim Glenskowie, Antyk, Kęty 1993, ISBN 8386482001, s. 52.

• Dziennikarzem staje się człowiek z reguły w ten sposób, że z młodzieńczego braku doświadczenia napisze coś do prasy.
  • Źródło: Leksykon złotych myśli, wyboru dokonał Krzysztof Nowak, Warszawa 1998.
  • Zobacz też: dziennikarz

• Frazes nie jest ustalonym zwrotem, ale ustalonym kłamstwem.
  • Źródło: V zajetí slov. Kritika slov a úsloví, Praha 1969, za: Aforyzmy, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1984, s. 12.

• Funkcje seksualne nie różnią się od siebie bardziej niż wyrwane zęby.

• Gdyby psy umiały mówić, być może byłoby nam się tak trudno z nimi dogadać, jak z ludźmi.

• Humor jest najbardziej demokratyczną formą życia człowieka.
  • Źródło: Myślę, więc jestem…, oprac. Czesława i Joachim Glenskowie, op. cit., s. 52.

• I rewolucje mają swoich pedantów.
  • Źródło: Melania Sobańska-Bondaruk, Stanisław Bogusław Lenard (oprac.), Wiek XX w źródłach, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, ISBN 8301127104, s. 57.

• Istnieje humor szubieniczny; tzn., że człowiek, który wstępuje na stopnie szubienicy, stroi sobie niekiedy żarty. Ale o ile wiem, nie istnieje żaden humor koronacyjny; wydaje się, że człowiek, który wstępuje na stopnie tronu, czyni to ze straszliwą powagą i bez żartów.

• Istota sekciarstwa nie polega na tym, że coś się robi z pasją, ale na tym, że się w coś namiętnie wierzy.

• Jeżeli ktoś przywyknie do namiastek życia, nie będzie umiał się cieszyć życiem prawdziwym.

• Kto chce pomagać ludziom i zbawiać świat, zawsze uderzy w czyjś interes, wszystkim nie dogodzisz, to niemożliwe.
  • Źródło: Księga apokryfów (czes. Kniha apokryfú), tłum. Helena Gruszczyńska-Dębska

• Każda kochana kobieta jest księżniczką w oczach tego, kto się o nią ubiega, i w swoich własnych.

• Każda różnica w rzeczach i ludziach wzbogaca życie.

• Każdy cud musi znaleźć wytłumaczenie, inaczej jest nie do zniesienia.
  • Źródło: Leksykon złotych myśli, wyboru dokonał K. Nowak, Warszawa 1998.
  • Zobacz też: cud

• Każdy człowiek ma swoją słabą stronę, ale niczym nie urazisz go bardziej niż tym, że ją rozpoznasz.

• Kochać to zgadzać się na to, by się starzec z drugim człowiekiem.

• Królestwo kłamstwa nie jest tam, gdzie się kłamie, lecz tam gdzie się kłamstwo akceptuje.
  • Źródło: Leksykon złotych myśli, wyboru dokonał K. Nowak, Warszawa 1998.
  • Zobacz też: kłamstwo

• Krytykować – to znaczy dowieść autorowi, że nie robi tego tak, jakbym ja to zrobił, gdybym potrafił.
  • Źródło: Myślę, więc jestem…, oprac. Czesława i Joachim Glenskowie, op. cit., s. 52.
  • Zobacz też: krytyka

• Kto tylko o sobie myśli, traci z oczu świat.
  • Źródło: Leksykon złotych myśli, wyboru dokonał K. Nowak, Warszawa 1998.

• Mało co bywa staranniej zorganizowane niż tak zwany spontaniczny bunt.

• Mądrość ludowa oprócz tysięcy prawd kryje w sobie jeszcze jedną niewydobytą i niepodważalną: prawdę o względności wszelkich wartości i prawd.
  • Lidová moudrost vedle tisícerých pravd skrývá ještě jednu nevytěženou a bezespornou: pravdu o relativnosti všech hodnot a pravd. (czes.)
  • Źródło: Kritika slov

• Mężczyzna potrafi znieść cokolwiek, tylko nie łzy kobiety, których był przyczyną.

• Miłość niejednokrotnie przetoczy się niszczycielsko przez głowy ludzi jak klęska żywiołowa.

• Możliwe, że nasza planeta kiedyś wygaśnie albo postaramy się o to my, ludzie, i obrócimy świat w perzynę, tak że nie będzie nawet mew, których krzyk unosiłby się nad falami: ale choćbyśmy się nawet dali poćwiartować, nie umniejszy to ogromu świata.
  • Možná že naše planeta jednou vychladne; nebo se o to postaráme my lidé a uděláme ze světa takovou paseku, že nebude ani racků, aby křičeli nad vodami; ale kdybychom se rozkrájeli, nemůžeme porušit velikost světa. Já vím, není to valná útěcha; žijeme v nedobré době a naše srdce je sevřeno starostí; ale svět je veliký. (czes.)
  • Źródło: Cesta na sever

• Mówimy miłość, a chodzi o całe mnóstwo uczuć, nawet ich w tym tłumie nie możemy wszystkich rozpoznać.

• Musimy mieć do życia cierpliwość, ponieważ jest wieczne.

• Na tym polega wartość życia, że płaci się za nie nawet życiem.
  • Źródło: Myślę, więc jestem…, oprac. Czesława i Joachim Glenskowie, op. cit., s. 52.
  • Zobacz też: życie

• Niepowodzenie: Nie wykorzystać okazji. Powodzenie: Nadużyć okazji.
  • Neúspěch: nevyužít příležitost. Úspěch: zneužít příležitost. (czes.)
  • Źródło: Bajky a podpovídky, Praha 1962, za: Aforyzmy, op. cit., s. 30.

• Pielęgnować kogoś to taka rozsądna, trzeźwa i praktyczna forma miłości.

• Pierwsza wielka przyjaźń to coś równie ponętnego i pięknego, jak pierwsza miłość.

• Pogoda jest wspólną własnością ludzi, którzy nie mają sobie nic do powiedzenia.

• Pornografia jest literacką prostytucją, nie służy jedynie zaspokojeniu erotyzmu, ale także jego dewaluacji.
  • Pornografie je literární prostituce: neslouží jenom k ukojení, nýbrž k znehodnocení erotismu. (czes.)
  • Źródło: Marsyas čili na okraj literatury, Eros vulgaris

• Poznać – to natknąć się na jakąś tajemnicę.

• Przestrzeganie swoich przyzwyczajeń – to także pewna forma troski o samego siebie.

• Przyszłość nie jest przed nami, ponieważ istnieje już teraz w nas w postaci kiełków, a czego nie ma teraz, tego nie będzie i w przyszłości. Nie widzimy kiełków, ponieważ są pod ziemią, i nie znamy przyszłości, ponieważ jest w nas.
  • Budoucnost není před námi, neboť je už tady v podobě klíčku; je už mezi námi; a co není mezi námi, nebude ani v budoucnosti. Nevidíme kličky, protože jsou pod zemí; neznáme budoucnost, protože je v nás. (czes.)
  • Źródło: Rok ogrodnika
  • Zobacz też: przyszłość

• Regionalizm wzbogaca życie; separatyzm je zubaża.

• Spryt jest darem, rozsądek – zaletą, a mądrość cnotą.

• Szarańcza jest plagą, chociaż pojedynczy owad nie stanowi plagi. Podobnie jest z głupcami.
  • Źródło: Nic, co ludzkie… Aforyzmy, sentencje i przysłowia, oprac. Henryk Jurand, LSW, 1982, s. 80.

• Tam, gdzie miłość przestaje być przygodą, staje się udręką.

• Tolerancja to dążenie do zrozumienia innych.

• Tylko mali ludzie boją się o prestiż, wielcy go mają.
  • Źródło: Myślę, więc jestem…, oprac. Czesława i Joachim Glenskowie, op. cit., s. 52.
  • Zobacz też: prestiż

• Walkę stworzyła natura, nienawiść jest wynalazkiem człowieka.
  • Źródło: Myślę, więc jestem…, oprac. Czesława i Joachim Glenskowie, op. cit., s. 52.
  • Zobacz też: walka, nienawiść

• Wiele wymyślono po to, żeby nie trzeba było myśleć.
  • Źródło: Myślę, więc jestem…, oprac. Czesława i Joachim Glenskowie, op. cit., s. 52.
  • Zobacz też: myślenie

• Wszystko, co spotyka człowieka, pochodzi z niego samego.

• Wyobraźcie sobie tę ciszę, jaka by nastąpiła, gdyby ludzie mówili tylko to, co wiedzą!
  • Zobacz też: cisza

• Zamknięty kościół jest jak zamknięta gospoda; to odmowa azylu.
  • Zavřený kostel je jako zavřená hospoda; je to odepření asylu. (czes.)
  • Źródło: Obrázky z domova

• Żadnego bohaterstwa nie da się zaplanować; może się ono jedynie przytrafić.
  • Źródło: Leksykon złotych myśli, wyboru dokonał K. Nowak, Warszawa 1998.
  • Zobacz też: bohaterstwo