Karel Čapek

Karel Čapek (1890–1938) – czeski pisarz, prozaik i dramaturg, jeden z pionierów fantastyki naukowej, który po raz pierwszy użył i spopularyzował słowo robot. Brat Josefa Čapka.

Daszeńka, czyli żywot szczeniaka

(czes. Dášeňka čili Život štěněte; tłum. Jadwiga Bułakowska)

Daszeńka, siedź spokojnie, nie ruszaj się. Opowiem ci historię o tym, dlaczego terriery kopią dziury w ziemi. Ludzie utrzymują, że szukają tam myszy. Nie szukają. Terriery nigdy nie widziały myszy. Poza tym, mały urwisie, zaraz byś ją przegonił. A jednak wciąż kopiesz… Wiesz dlaczego? Nie wiesz, prawda?

Gdy przyszedł na świat, był nieokreślonym białym czymś mieszczącym się w dłoni. Tylko para czarnych uszu pozwalała stwierdzić, że to pies. Ponieważ był suką, postanowiłem nazwać ją Daszeńka.

Kiedy Daszeńka porządnie wzuła buty (właściwie to nie wzuła butów, tylko zakasała rękawy, ściśle mówiąc, nawet i rękawów nie zakasała, tylko – jak to się mówi – popluła w dłonie; zrozumcież mnie: ona nie mogła popluć w dłonie, dlatego że pluć jeszcze w ogóle nie umiała, a dłonie, czyli łapki, miała takie maleńkie, że nawet by do nich nie trafiła) – słowem, kiedy się Daszeńka do tego zabrała tak na dobre, w ciągu pół dnia przeturlała się od maminej przedniej nogi do maminej tylnej nogi, przy czym po drodze ze trzy razy się najadła i ze dwa razy przespała.

Pies już teraz nie należy do psiego stada, lecz do gromady ludzkiej. Ludzie, wśród których żyje, to jego stado. Dlatego też pies kocha ich tak jak swoich bliskich.
- Teď už nepatří pes do psí smečky, ale do smečky lidské. Ti lidé, se kterými žije, jsou jeho smečka; proto je má rád jako své bližní. (czes.)

Z ludźmi łączy coś bardziej cudownego i subtelnego niż krew! A to coś – to zaufanie i miłość.
- S těmi tě pojí něco divnějšího a jemnějšího nežli krev. To něco je důvěra a láska. (czes.)

Fabryka absolutu

(czes. Továrna na absolutno, tłum. Paweł Hulka-Laskowski)

Jednym słowem jest tak, jak gdybyśmy źle mełli zboże, jak gdybyśmy omełli delikatną górną warstewkę ziarna, a resztę byśmy wyrzucili, jak wyrzucamy popiół. Przy dokładnym przemiale nie pozostaje z ziarna nic, albo prawie nic, prawda? I tak samo przy dokładnym spaleniu materii nie pozostaje z materii nic, albo prawie nic. Wymiele się całkowicie. Zużyje się. Powróci w swoje pierwotne nic. Wiesz, materia potrzebuje straszliwą masę energii na to, aby istnieć. Odbierz jej istnienie, przymuś ją, aby przestała być, a wyzwolisz ogromną masę siły.
- Źródło: rozdz. 2, Karburator

W Nowy Rok 1943 pan G.H. Bondy, prezes zakładów MEAS, czytał sobie gazetę, jak zwykle, trochę niegrzecznie przeskoczył wiadomości wojenne, uchylił się od czytania o przesileniu gabinetowym i na pełnych żaglach (tak, na pełnych żaglach, bo „Gazeta Ludowa” już dawno powiększyła swój format pięciokrotnie i płachty jej nadawałyby się nawet do żeglugi morskiej) wpłynął na obszary gospodarki narodowej. Krążył przez chwilę tam i sam, po czym zwinął żagle i pozwolił kołysać się marzeniom.
- Opis: początek powieści.
- Źródło: rozdz. 1, Ogłoszenie

Listy z podróży

(czes. Cestopisy; tłum. Piotr Godlewski)

Człowiek powinien by widzieć wszystko i wszystkiego dotknąć, tak jak poklepał tego osła w Toledo albo jak głaskał pień palmy w ogrodzie Alcazaru. Wszystkiego dotknąć choćby palcem. Cały świat przesunąć dłonią. To ci dopiero radość, człowieku, gdy widzisz lub dotykasz coś, czegoś nie znał. Każda różnica w rzeczach i ludziach pomnaża życie.

Nie do opisania są uroki i dziwy świata.

Ogólnie biorąc, kraj, który umiał stworzyć najpiękniejsze dzieciństwo i najświeższą starość, niewątpliwie ma coś najlepszego na tym łez padole.
- Zobacz też: dzieciństwo, starość

Ponieważ nie mówisz ich językiem, nie możesz od ludzi niczego chcieć.

Powrót do ojczyzny. Muszę jeszcze przejechać przez cztery kraje, ale cokolwiek widzę, przepuszczam w roztargnieniu między palcami jak paciorki różańca; bo jest to już tylko powrót. Człowiek, kiedy wraca, wciska się w pociągu w kąt i przymyka oczy; już dosyć, już dosyć tego mijania i opuszczania; już dosyć tego wszystkiego, co ucieka do tyłu, ledwie się ukazało. Już znowu być w swym kraju niczym pal wbity w ziemię; rano i wieczorem widzieć dokoła siebie te same znajome rzeczy.
– Tak, ale gdy świat jest taki wielki!

Znacznie radośniej jest kochać cały świat, ponieważ ma tysiące twarzy i wszędzie jest inny…

Meteor

Człowiek, którego dusza jest skomplikowana, żyje w środowisku skomplikowanym i dziwnym.

Człowiek nigdy nie pozbędzie się tego, o czym milczy.
- Člověk se nikdy nezbaví toho, o čem mlčí. (czes.)

Drogi człowiecze, świat jest wielki, większy od naszego doświadczenia. Zbudowany jest z garstki faktów i z całego wszechświata możliwości.

Dzieciństwo – ach tak! – to rzeczywistość pełna i całkowicie nowa, podczas gdy młodość… Bóg raczy wiedzieć, skąd bierze się w niej tyle pozorów i tyle nierzeczywistego. Dlatego też zapominamy o niej i dlatego przepada ona dla nas.

Dziwne doprawdy, jak do człowieka przylega jego środowisko, czyli to, co nazywamy światem zewnętrznym. Środowisko wiąże się z jego wewnętrznym ja daleko potężniej niż suma czynników, które uwarunkowują jego postępowanie.

Niechże będzie błogosławiona pogoda, albowiem jest ona wspólną własnością ludzi, którzy nie mają sobie nic do powiedzenia.

Pamięć jest materią, z której jest w nas utkana nasza własna tożsamość. Zniwecz, przyjacielu, swą pamięć, a będziesz człowiekiem, który spadł z nieba, który przybywa znikąd i nie wie, dokąd zmierza.

Panie doktorze, rozdzielmy dokładnie swoje zadania: podczas gdy pan w imię powołania swego i miłości zdejmować będzie z człowieka jego boleści i naprawiać jego braki, ja z miłości ku człowiekowi otaczać go będę udrękami i będę się gmerał w jego ranach, nie mając dla nich balsamu peruwiańskiego. Pan będzie głaskać bliznę, która się ładnie i czysto zagoiła, podczas gdy ja mierzyć będę głębokość rany. W końcu może się jeszcze okazać, iż i ja gładzę cierpienie tym, iż oznaczam miarę bólu.

Powinniśmy zaczynać od ostatniego tchnienia człowieka, aby pojąć, jaki kształt miało jego życie i jakie znaczenie należy przypisać czemukolwiek z tego, co przeżył. Dopiero w śmierci otrzymuje sens młodość i narodzenie człowieka.

Tylko życie kuse i przypadkowe może pochłonąć śmierć, podczas gdy życie pełne i istotne w śmierci znajduje dopełnienie.

Ucieczka z własnej tożsamości jest przejawem naturalnej ludzkiej tęsknoty. Stracić pamięć, to tak samo, jakby się zaczynało całe życie zupełnie od nowa.

Adam Stworzyciel

(czes. Adam Stvořitel, napisane łącznie z bratem Josefem Čapkiem, tłum. Emilia Witwicka i Czesław Sojecki w rękopisie)

Już samo pojęcie mowy jest ograniczone. Zawiera w sobie konieczność przeczenia. Dopóki człowiek mówi, dopóty mówi „nie”.
- Vždy tam kus negace zůstane; už ve svém omezení sám pojem zápor chová; dokavad člověk mluví, dotud říká „ne”. (czes.)
- Postać: Adam
- Źródło: akt II

Kiedy człowiek ma jakąś ideę, nie musi myśleć.
- Když má člověk nějakou ideu, nemusí myslet. (czes.)
- Postać: Alter Ego
- Źródło: akt IV

Nie pytajmy, czy bogowie istnieli. Najważniejsze, że będą mieć swoją świątynię. Tak oto osiągnięty zostanie boski ład świata.
- Netažme se, zda bohové byli; podstatné je, že budou mít svůj chrám. Tak bude dovršen božský řád světa. (czes.)
- Postać: Arcykapłan
- Źródło: Epilog

Nie wystarczy zniszczyć świata, trzeba zniszczyć i słowa.
- Nestačí popřít svět. Musíš popřít i slova. (czes.)
- Postać: Adam
- Źródło: akt II

Stwórca nie ma prawa mieć żadnych wspomnień. Jeżeli ktoś chce stworzyć coś nowego, nie wolno mu oglądać się na to, co było.
- Stvořitel nesmí nic znát, člověče! Kdo chce udělat něco nového, nesmí se ohlížet na to, co tu už bylo! (czes.)
- Postać: Alter Ego
- Źródło: akt IV

Tworzyć to nie znaczy eksperymentować, przyjacielu. (…) Jeżeli chcesz tworzyć, to pisz, pisz, ale nie staraj się tego wprowadzać w życie (…) wyjdzie ci zupełnie co innego, niż sobie planowałeś.
- Tvořit, to není dělat experimenty! (…) Chceš-li tvořit, piš, piš, ale nechtěj to uskutečnit. (…) Jakmile začneš tvořit, dopadne to docela jinak, než jak si’s představoval. (czes.)
- Postać: Adam
- Źródło: akt IV

Tylko głupiec nie ma wątpliwości.
- Jen hlupák nepochybuje. (czes.)
- Postać: Adam
- Źródło: akt IV

Boża męka

(czes. Boží muka, tłum. Stanisław Alberti)

Istnieje paradoks dotyczący niezwykłych wypadków a mianowicie taki, że się powtarzają.
- Existuje paradoxie neobyčejných případů: že se vracejí. (czes.)
- Źródło: Lida

Kto czeka na coś, co się zdarzyć musi, doczeka się nie piękna i szczęścia, tylko czegoś, co zakończy jego czekanie.
- Źródło: Poczekalnia

W każdym naszym czynie jest coś przypadkowego, ale przypadek jest otwartą drogą, przez którą w nasze życie wciska się fatum.
- V každém našem skutku zůstává něco nahodilého; ale náhoda je otevřená cesta, kterou do našeho života vniká fátum. (czes.)
- Źródło: Lida

Inne

Czymże jest cywilizacja, jeśli nie umiejętnością wykorzystania tych rzeczy, które wymyślił kto inny?
- Źródło: Myślę, więc jestem. Aforyzmy, maksymy, sentencje, oprac. Czesława i Joachim Glenskowie, Antyk, Kęty 1993, ISBN 8386482001, s. 52.

Dziennikarzem staje się człowiek z reguły w ten sposób, że z młodzieńczego braku doświadczenia napisze coś do prasy.
- Źródło: Leksykon złotych myśli, wyboru dokonał Krzysztof Nowak, Warszawa 1998.
- Zobacz też: dziennikarz

Frazes nie jest ustalonym zwrotem, ale ustalonym kłamstwem.
- Źródło: V zajetí slov. Kritika slov a úsloví, Praha 1969, za: Aforyzmy, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1984, s. 12.

Funkcje seksualne nie różnią się od siebie bardziej niż wyrwane zęby.

Gdyby psy umiały mówić, być może byłoby nam się tak trudno z nimi dogadać, jak z ludźmi.

Humor jest najbardziej demokratyczną formą życia człowieka.
- Źródło: Myślę, więc jestem…, oprac. Czesława i Joachim Glenskowie, op. cit., s. 52.

I rewolucje mają swoich pedantów.
- Źródło: Melania Sobańska-Bondaruk, Stanisław Bogusław Lenard (oprac.), Wiek XX w źródłach, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, ISBN 8301127104, s. 57.

Istnieje humor szubieniczny; tzn., że człowiek, który wstępuje na stopnie szubienicy, stroi sobie niekiedy żarty. Ale o ile wiem, nie istnieje żaden humor koronacyjny; wydaje się, że człowiek, który wstępuje na stopnie tronu, czyni to ze straszliwą powagą i bez żartów.

Istota sekciarstwa nie polega na tym, że coś się robi z pasją, ale na tym, że się w coś namiętnie wierzy.

Jeżeli ktoś przywyknie do namiastek życia, nie będzie umiał się cieszyć życiem prawdziwym.

Kto chce pomagać ludziom i zbawiać świat, zawsze uderzy w czyjś interes, wszystkim nie dogodzisz, to niemożliwe.
- Źródło: Księga apokryfów (czes. Kniha apokryfú), tłum. Helena Gruszczyńska-Dębska

Każda kochana kobieta jest księżniczką w oczach tego, kto się o nią ubiega, i w swoich własnych.

Każda różnica w rzeczach i ludziach wzbogaca życie.

Każdy cud musi znaleźć wytłumaczenie, inaczej jest nie do zniesienia.
- Źródło: Leksykon złotych myśli, wyboru dokonał K. Nowak, Warszawa 1998.
- Zobacz też: cud

Każdy człowiek ma swoją słabą stronę, ale niczym nie urazisz go bardziej niż tym, że ją rozpoznasz.

Kochać to zgadzać się na to, by się starzec z drugim człowiekiem.

Królestwo kłamstwa nie jest tam, gdzie się kłamie, lecz tam gdzie się kłamstwo akceptuje.
- Źródło: Leksykon złotych myśli, wyboru dokonał K. Nowak, Warszawa 1998.
- Zobacz też: kłamstwo

Krytykować – to znaczy dowieść autorowi, że nie robi tego tak, jakbym ja to zrobił, gdybym potrafił.
- Źródło: Myślę, więc jestem…, oprac. Czesława i Joachim Glenskowie, op. cit., s. 52.
- Zobacz też: krytyka

Kto tylko o sobie myśli, traci z oczu świat.
- Źródło: Leksykon złotych myśli, wyboru dokonał K. Nowak, Warszawa 1998.

Mało co bywa staranniej zorganizowane niż tak zwany spontaniczny bunt.

Mądrość ludowa oprócz tysięcy prawd kryje w sobie jeszcze jedną niewydobytą i niepodważalną: prawdę o względności wszelkich wartości i prawd.
- Lidová moudrost vedle tisícerých pravd skrývá ještě jednu nevytěženou a bezespornou: pravdu o relativnosti všech hodnot a pravd. (czes.)
- Źródło: Kritika slov

Mężczyzna potrafi znieść cokolwiek, tylko nie łzy kobiety, których był przyczyną.

Miłość niejednokrotnie przetoczy się niszczycielsko przez głowy ludzi jak klęska żywiołowa.

Możliwe, że nasza planeta kiedyś wygaśnie albo postaramy się o to my, ludzie, i obrócimy świat w perzynę, tak że nie będzie nawet mew, których krzyk unosiłby się nad falami: ale choćbyśmy się nawet dali poćwiartować, nie umniejszy to ogromu świata.
- Možná že naše planeta jednou vychladne; nebo se o to postaráme my lidé a uděláme ze světa takovou paseku, že nebude ani racků, aby křičeli nad vodami; ale kdybychom se rozkrájeli, nemůžeme porušit velikost světa. Já vím, není to valná útěcha; žijeme v nedobré době a naše srdce je sevřeno starostí; ale svět je veliký. (czes.)
- Źródło: Cesta na sever

Mówimy miłość, a chodzi o całe mnóstwo uczuć, nawet ich w tym tłumie nie możemy wszystkich rozpoznać.

Musimy mieć do życia cierpliwość, ponieważ jest wieczne.

Na tym polega wartość życia, że płaci się za nie nawet życiem.
- Źródło: Myślę, więc jestem…, oprac. Czesława i Joachim Glenskowie, op. cit., s. 52.
- Zobacz też: życie

Niepowodzenie: Nie wykorzystać okazji. Powodzenie: Nadużyć okazji.
- Neúspěch: nevyužít příležitost. Úspěch: zneužít příležitost. (czes.)
- Źródło: Bajky a podpovídky, Praha 1962, za: Aforyzmy, op. cit., s. 30.

Pielęgnować kogoś to taka rozsądna, trzeźwa i praktyczna forma miłości.

Pierwsza wielka przyjaźń to coś równie ponętnego i pięknego, jak pierwsza miłość.

Pogoda jest wspólną własnością ludzi, którzy nie mają sobie nic do powiedzenia.

Pornografia jest literacką prostytucją, nie służy jedynie zaspokojeniu erotyzmu, ale także jego dewaluacji.
- Pornografie je literární prostituce: neslouží jenom k ukojení, nýbrž k znehodnocení erotismu. (czes.)
- Źródło: Marsyas čili na okraj literatury, Eros vulgaris

Poznać – to natknąć się na jakąś tajemnicę.

Przestrzeganie swoich przyzwyczajeń – to także pewna forma troski o samego siebie.

Przyszłość nie jest przed nami, ponieważ istnieje już teraz w nas w postaci kiełków, a czego nie ma teraz, tego nie będzie i w przyszłości. Nie widzimy kiełków, ponieważ są pod ziemią, i nie znamy przyszłości, ponieważ jest w nas.
- Budoucnost není před námi, neboť je už tady v podobě klíčku; je už mezi námi; a co není mezi námi, nebude ani v budoucnosti. Nevidíme kličky, protože jsou pod zemí; neznáme budoucnost, protože je v nás. (czes.)
- Źródło: Rok ogrodnika
- Zobacz też: przyszłość

Regionalizm wzbogaca życie; separatyzm je zubaża.

Spryt jest darem, rozsądek – zaletą, a mądrość cnotą.

Szarańcza jest plagą, chociaż pojedynczy owad nie stanowi plagi. Podobnie jest z głupcami.
- Źródło: Nic, co ludzkie… Aforyzmy, sentencje i przysłowia, oprac. Henryk Jurand, LSW, 1982, s. 80.

Tam, gdzie miłość przestaje być przygodą, staje się udręką.

Tolerancja to dążenie do zrozumienia innych.

Tylko mali ludzie boją się o prestiż, wielcy go mają.
- Źródło: Myślę, więc jestem…, oprac. Czesława i Joachim Glenskowie, op. cit., s. 52.
- Zobacz też: prestiż

Walkę stworzyła natura, nienawiść jest wynalazkiem człowieka.
- Źródło: Myślę, więc jestem…, oprac. Czesława i Joachim Glenskowie, op. cit., s. 52.
- Zobacz też: walka, nienawiść

Wiele wymyślono po to, żeby nie trzeba było myśleć.
- Źródło: Myślę, więc jestem…, oprac. Czesława i Joachim Glenskowie, op. cit., s. 52.
- Zobacz też: myślenie

Wszystko, co spotyka człowieka, pochodzi z niego samego.

Wyobraźcie sobie tę ciszę, jaka by nastąpiła, gdyby ludzie mówili tylko to, co wiedzą!
- Zobacz też: cisza

Zamknięty kościół jest jak zamknięta gospoda; to odmowa azylu.
- Zavřený kostel je jako zavřená hospoda; je to odepření asylu. (czes.)
- Źródło: Obrázky z domova

Żadnego bohaterstwa nie da się zaplanować; może się ono jedynie przytrafić.
- Źródło: Leksykon złotych myśli, wyboru dokonał K. Nowak, Warszawa 1998.
- Zobacz też: bohaterstwo