Cytadelowcy – cywilni uczestnicy walk o Fort Winiary (Cytadelę) w Poznaniu w dniach 20/21–23 lutego 1945, walczący razem z jednostkami Armii Czerwonej przeciwko niemieckiej załodze twierdzy w czasie bitwy o Poznań podczas II wojny światowej.
Ten artykuł ma chronologiczny układ cytatów.
21 lutego 1945 roku późnym popołudniem na Półwiejskiej, gdzie mieszkaliśmy, zjawił się milicjant z biało-czerwoną opaską na ramieniu. Przyniósł wiadomość, że wszyscy mężczyźni od 18 do 45 roku życia mają się zgłosić na posterunek przy ulicy Kwiatowej. – Rano pójdziecie zdobywać Cytadelę – powiedział. Miałem wtedy 21 lat, mój brat – 20. Przyjęliśmy to jako polecenie, bo byliśmy wychowani w dyscyplinie przedwojennego harcerstwa. Wieczorem zgłosiliśmy się na posterunek. Sformowano z nas 27-osobowy pluton i zaprowadzono na Łąkową 12. Czekali tam sowieccy oficerowie. – Czemu nie zrobiliście w Poznaniu powstania? – zapytali z wyrzutem. Ogarnął nas śmiech. W okupowanym Poznaniu, licznie zamieszkanym przez Niemców, było to przecież niemożliwe.
Na Łąkowej dano każdemu karabin. Większość z nas nigdy nie miała w ręce broni. Nawet podchorąży – nasz dowódca – miał pepeszę pierwszy raz w życiu. Urządziliśmy kanonadę: każdy strzelał w powietrze. Miałem trochę obycia, bo przed wojną jako harcerz strzelałem z małokalibrówki. Wiedziałem chociaż, gdzie się naciska, a gdzie naciąga. Sowieci rozdali nam naboje, a potem – nasypali w czapki cukru. Co można było zrobić z sypkim cukrem? Zaraz go zjedliśmy.
Była już prawie noc, kiedy nadeszło kilku polskich oficerów. Poprowadzili nas ulicą Zieloną, Rynkiem Bernardyńskim. Wszystko płonęło. Paliły się też Garbary. Niektórzy głośno lamentowali, wspominali rodziny. Minęliśmy płonącą rzeźnię i doszliśmy do stacji kolejowej Garbary. Wszędzie leżały zniszczone drzewa, stały czołgowe wraki.
Z alei Szelągowskiej wiódł do fosy podziemny tunel. Weszliśmy. Nigdy dotąd o tym nie mówiłem, ale obok nas przechodziły wtedy trójki: uzbrojony Sowiet prowadził dwóch Polaków. Jeden z nich niósł drabinę, drugi wiadro z ropą. Taka trójka wchodziła do fosy. W murze otaczającym Cytadelę były okna, więc oni włazili po drabinie i lali w otwory ropę. Potem pod rosyjskim nadzorem wrzucali ogień. W środku – tak mi się wydaje, choć nie jestem tego pewien – siedziała spędzona tam ludność niemiecka. Dwie trójki wróciły w szczuplejszym składzie, bo wszystko działo się na oczach ostrzeliwujących się Niemców. Ci, którzy wspinali się po drabinie, ginęli.
Przez całą noc z 21 na 22 lutego Rosjanie bombardowali Cytadelę. Nad ranem ruscy oficerowie ustawili nas w dwuszeregu. Kazali nam patrzeć w wylot tunelu. Mieliśmy wyjść w momencie, kiedy na niebie ukaże się czerwona rakieta. Wtedy artyleria miała przestać strzelać. Przed nami w wyłomie muru widać było dziedziniec Cytadeli. Niemcy nie strzelali. Kiedy ujrzeliśmy rakietę, zerwaliśmy się z Sowietami, krzycząc przeraźliwie: „Hura!”. Ci z przodu padli, bo w tym momencie Niemcy otworzyli ogień. Jak się okazało, mieli naprzeciwko wyłomu stanowiska ogniowe. Padliśmy. Strzelaliśmy na oślep. Ani my, ani Sowieci nie chcieliśmy ruszyć w podwórze. Leżeliśmy na rumowisku z cegieł, ostrzeliwani przez niemieckie moździerze. Co jakiś czas ktoś z nas obrywał. W pewnym momencie za naszymi plecami zaczęły spadać cegły. Obróciliśmy się. Sowieccy oficerowie polityczni, w czapkach z czarnymi otokami i olbrzymimi naganami u pasa, rzucali cegłami w swoich żołnierzy, żeby ci znowu poderwali się do walki. Ale szeregowcy nie podnosili się. Około południa Niemcy skoncentrowali ogień moździerzy na naszej grupie. Wtedy oberwałem w głowę i straciłem przytomność.
Trafiłem na ulicę Czarneckiego. W budynku Urzędu Pracy Sowieci zrobili szpital: poprzewracali szafy, położyli na nie materace i rozlokowali na nich rannych. Co tam się działo! Ranni Sowieci, mimo dwudziestostopniowego mrozu, szli z Wildy w piżamach na Garbary po wódkę, którą dobywali z porzuconych przez Niemców cystern. Wracali z wiadrem alkoholu i wiadrem marmolady z fabryki „Putiatyckij”. I tak leżeli szczęśliwi, pili wódkę, a że nie mieli sztućców, marmoladę wybierali z wiadra rękami. Nas też zachęcali, ale nikt nie chciał. Wielu z nich wychodziło potem za potrzebą. Byli mocno pijani, więc co rano leżało na zewnątrz kilku sztywnych od mrozu. W szpitalu byłem dwa dni. Powiedziano nam, że kiedy wyzdrowiejemy, pójdziemy „na Berlin”. Na moje szczęście do szpitala przyszła polska lekarka. Miała za zadanie wyciągnąć Polaków. I udało się! Wykorzystując moment nieuwagi Rosjan zaczęliśmy uciekać na Wierzbięcice. Goniły nas przekleństwa sowieckiego komendanta szpitala.
21 lutego schroniliśmy się w opuszczonym mieszkaniu Nad Wierzbakiem. W nocy do drzwi zapukał uzbrojony, młody rosyjski żołnierz. Byliśmy wystraszeni, bo kilka dni wcześniej pijani Rosjanie przy Urbanowskiej chcieli strzelać do Polaków. Sołdat spojrzał na nasze dzieci i przez chwilę jakby się zawahał. Ale zaraz wskazał na mnie. „Chodi!” – powiedział. Co było robić, poszedłem. Później mówiono o nas: „ochotnicy”, a ja zawsze podkreślam, że mnie zabrali, zwerbowali. Żadnym ochotnikiem nie byłem.
Rosjanie zaprowadzili mnie i kilku innych na posterunek milicji przy Mazowieckiej. Spisali nas, niczego nie wyjaśniając. Nikt nie protestował, bo nie byliśmy pewni swojego losu. Zebrali nas tam ponad pięćdziesięciu. Poprowadzili na Słowackiego 22, a potem na tyły Opery. Wtedy domyśliliśmy się, że idziemy na Cytadelę.
Poprowadzili nas do miejsca, w którym stoi dzisiaj hala AZS-u przy Pułaskiego. Rozkazali rozbierać baraki i rzucać belki do fosy. – Muszą po nich przejść czołgi! – wyjaśnili. Poszły w ruch młoty i siekiery. Rozebraliśmy szopy, stojące niedaleko obecnej alei Niepodległości.
Szliśmy z belkami pod stromą górkę, pośród rozbitych grobów i kikutów drzew. Jak nieśliśmy belki we czterech, a jeden oberwał, to wszyscy leżeliśmy. Błoto było olbrzymie, zgubiłem w nim buty. Żadnej broni nie dostaliśmy. Dopóki szliśmy pod górę, czuliśmy się bezpieczni. Ze szczytu trzeba było jednak zejść w niszę, w której była fosa. I wtedy Niemcy mieli nas jak na dłoni. Byliśmy wystawieni na otwarty ogień z fortów. Rosjanie niby nas ochraniali, ale wielu Polaków poległo.
Przez ostatnią noc szturmu budowaliśmy most, wystawieni na strzały z Cytadeli. Sanitariuszy nie było. Jak już stało się coś złego, ratowaliśmy się sami. Rosjanie dozorowali nas, chodząc między nami z karabinami. Aż nagle nad ranem uciszyło się. Umilkły strzały. Jak się zrobiło jasno, Niemcy zaczęli wywieszać białe flagi i wychodzić z umocnień. Nie widać było żadnego oficera. Niektórzy mieli ślady po oderwanych dystynkcjach. Radość była ogromna. Byliśmy umorusani, wyczerpani, ale szczęśliwi jak nigdy!
Po kapitulacji Niemców oblecieliśmy wszystkie fosy, żeby sprawdzić, czy gdzieś nie ma jeszcze niedobitków. Potem pomogliśmy odprowadzić grupę jeńców na Półwiejską. Stamtąd zwolniono mnie do domu.
Chwycili mnie na Szewskiej, 22 lutego. Było ich może pięciu. – Towariszcz, popracujesz! – usłyszałem. Miałem wtedy niespełna 15 lat, ale byłem bardzo wysoki i to prawdopodobnie zdecydowało, że mnie zabrali. Na ulicy nikt w moje dokumenty nie patrzył.
Było nas może pięćdziesięciu, szliśmy czwórkami przez Garbary. Rosjanie po bokach, z przodu i z tyłu, z pepeszami zwieszonymi przez rękę. Czuliśmy się trochę jak niewolnicy. Na Garbarach przeszły nas ciarki, bo jeden z Polaków uciekał i Rosjanie do niego strzelali. Udało mu się zwiać, ale my popadliśmy w przygnębienie. Nikt nie chciał zginąć tuż przed wyzwoleniem.
Położyliśmy się przy moście kolejowym na Garbarach, bo z wyżyn Cytadeli strzelali snajperzy. Po jakimś czasie dostaliśmy się w okolice angielskiego cmentarza. Pod osłoną bunkra nosiliśmy szyny z torów kolejowych. Część z nas dostała piły i ścinała słupy telegraficzne. Broni nam nie dali.
Kończyliśmy budowę mostu przez fosę. Rosjanie chcieli przeprowadzić po nim czołgi i trzeba go było wzmocnić. Metr za murem, pod który kładliśmy belki, trwały walki. Nie można było podnosić głowy, bo kule i odłamki fruwały w powietrzu.
Około siódmej, gdy już świtało, pojawiły się na murach białe flagi. Co to była za radość! Nareszcie mogliśmy skończyć pracę, choć czołgi nie zdążyły przejechać po naszej konstrukcji. W tej radości o mały włos nie straciłem życia. Miałem na sobie przerobiony niemiecki mundur z biało-czerwoną naszywką. Tropiący niedobitków Rosjanie w pierwszej chwili wzięli mnie za „Germańca”. Miałem kłopoty, żeby im wszystko wytłumaczyć.
