Bracia polscy

Bracia polscy (zwani również arianami, socynianami, antytrynitarzami) – wspólnota religijna, która wyodrębniła się w połowie XVI wieku z kościoła kalwińskiego, stanowiąca najbardziej radykalny odłam reformacji w Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

• Arianie w swojej lekturze Pisma Świętego szli najdalej i najbardziej konsekwentnie, w porównaniu z nimi luteranie i kalwiniści zatrzymali się w pół kroku, odrzucając władzę Kościoła, papieża i jego biskupów, ale zachowując podstawowe dogmaty. Tymczasem bracia polscy zakwestionowali większość dogmatów, jakie Kościół katolicki przyjął w pierwszych wiekach swojego istnienia, w okresie zakończonym przez sobór chalcedoński (451 r.). Arianie odrzucili najbardziej kluczowe dogmaty, w tym ten o Trójcy Świętej i podwójnej – boskiej i ludzkiej – naturze Chrystusa. Brzmiało to wówczas bardzo obrazoburczo, ale to jest właściwa wykładnia ewangeliczna.
  • Autor: Stanisław Obirek, Słabi chrześcijanie, w: Bracia polscy. Przewodnik Krytyki Politycznej, Warszawa 2012, s. 24.
  • Zobacz też: Jezus Chrystus, Trójca Święta

• Bracia polscy stanowili intelektualną awangardę XVI- i XVII-wiecznej Europy. Nie tylko, jak polska inteligencja w późniejszych czasach, popularyzowali w Polsce wypracowane gdzie indziej idee, ale sami inicjowali kluczowe dla wczesnej nowożytności debaty: na temat wolności religijnej, demokracji politycznej, równości ludzi, relacji wiary i rozumu. Z publicystyką braci polemizowały najwybitniejsze umysły kontynentu, oni sami bez kompleksów dyskutowali z Lutrem, Kalwinem i Kartezjuszem. Idee braci podróżowały do Europy (...), inspirowały one wczesne europejskie oświecenie: myśl Spinozy czy Johna Locke’a, z kluczowymi dla nich ideami praw człowieka, umowy społecznej, religijnej tolerancji, roli rozumu w sprawach wiary.
  • Autor: Jakub Majmurek, Dlaczego bracia polscy?, w: Bracia polscy. Przewodnik Krytyki Politycznej, Warszawa 2012, s. 8-9.
  • Zobacz też: Kartezjusz, John Locke, Baruch Spinoza, oświecenie (epoka)

• Ich publikacje kwestionujące boskość Chrystusa i istnienie Trójcy Świętej budziły powszechne zgorszenie. W dodatku, w przeciwieństwie do luteran i kalwinistów nie mieli potencjalnych protektorów w państwach ościennych, którzy ich prześladowanie mogli uznać za pretekst do interwencji.
  • Autor: Janusz Tazbir, Krótki kurs historii arian, w: Bracia polscy. Przewodnik Krytyki Politycznej, Warszawa 2012, s. 21.

• Najbardziej radykalny nurt braci polskich głosił całkowitą tolerancję religijną, równość wszystkich istot ludzkich, konieczność zniesienia pańszczyzny i innych form dominacji człowieka nad człowiekiem, kwestionował użycie przemocy i wszelką arbitralną, posługującą się przemocą władzę. Wśród pewnej części arian chrześcijaństwo znalazło swoją realizację w jak najbardziej horyzontalnym, ziemskim projekcie etycznym – projekcie równej wspólnoty wolnych ludzi złączonych przez polityczne rozumienie miłości bliźniego.
  • Autor: Jakub Majmurek, Dlaczego bracia polscy?, w: Bracia polscy. Przewodnik Krytyki Politycznej, Warszawa 2012, s. 10-11.
  • Zobacz też: równość, tolerancja

• Polscy arianie (...) nigdy nie nawoływali do obalenia siłą istniejącego ustroju, ale wzywali do budowy nowych, wzorowych, chrześcijańskich wspólnot.
  • Autor: Janusz Tazbir, Krótki kurs historii arian, w: Bracia polscy. Przewodnik Krytyki Politycznej, Warszawa 2012, s. 14.

• Powszechna opinia mówi, że arian wygnano za karę za sprzyjanie Szwedom w okresie potopu. Ale tak naprawdę bracia polscy nie wyróżniali się tu niczym szczególnym, w pierwszym etapie potopu szwedzkiego lwia część szlachty sprzyjała najeźdźcom. Arianie, których delegacja spotkała się z królem szwedzkim Karolem Gustawem jesienią 1655 roku na Wawelu, nie byli pod tym względem wyjątkiem.
  • Autor: Janusz Tazbir, Krótki kurs historii arian, w: Bracia polscy. Przewodnik Krytyki Politycznej, Warszawa 2012, s. 20-21.